De morfologie als informatie. Literatuurstudie naar de mogelijkheden voor de ontwikkeling van een eco-morfologische methode voor vroegtijdige diagnose van multistress. Deel I: Overzicht fenomenologisch onderzoek

Abstract

Ondanks de veelheid aan milieuindicatoren wordt er een behoefte gesignaliseerd aan een methode voor de vroegtijdige diagnose van meervoudige stress in veld-situaties. Een vroegtijdige diagnose heeft namelijk de optie preventief te kunnen werken. Daarnaast zou een nieuwe methode herkenbaar en aansprekelijk moeten zijn voor de politiek en het grote publiek. Op basis van het hier gepresenteerd onderzoek over de verschijningsvorm (morfologie) van planten zou een eco-morfologische methode ontwikkeld kunnen worden die aan deze voorwaarden voldoet. Planten zijn gebonden aan hun standplaats. Het samenspel van de milieu-factoren op die plek bepaalt zowel de aanwezigheid als de verschijningsvorm (fenotype) van de plant. Veranderingen in dit samenspel betekenen een multiple stress voor de plant. Aangenomen wordt dat bij gebruikelijke (ecosysteem-inherente) stresssituaties het reactie- of aanpassingsvermogen van de plant voldoende is en dat bij toenemende extra of ecosysteem-externe stress dit aanpassingsvermogen afneemt en de plant uiteindelijk verdwijnt. Multi-stress leidt dus eerst tot veranderingen in de morfologie en pas later tot veranderingen in de aanwezigheid van de soort. Voldoende kennis van bovengenoemde morfologische reacties biedt de mogelijkheid een methode te ontwikkelen, die vroegtijdig multi-stress kan signaleren. Een eco-morfologische methode, zoals hierboven bedoeld, bestaat nog niet. De mogelijkheden voor de ontwikkeling daarvan, op basis van bestaande kennis, worden in dit verslag onderzocht. Welke concepten die de basis voor zo'n methode kunnen vormen zijn in de literatuur aanwezig? In hoeverre zijn deze concepten in hun huidige vorm al bruikbaar? Wat ontbreekt en vraagt om nader onderzoek? Tijdens de voorbereiding van het project is daarbij kennis genomen van resultaten uit fenomenologisch onderzoek. Hier leken bruikbare morfologische concepten al ontwikkeld te zijn. De potenties van deze fenomenologisch morfologische concepten zijn verder onderzocht en worden in dit deelrapport beschreven.

Within the broad field of environmental indicators there is place for an 'Early Warning Method'(EWM), to signal multiple stress in terrestric ecosystems before it has led to species' disappearing. Such a new method's results should preferably be also appreciable by policy makers and public. A method based on the form (pheno-type) of plants could comply with these requirements. This because a plant is bound to the place it grows and the form of the plant is, at least partly, determined by the environmental situation of that place. Such a method, that could be called eco-morphological method, doesn't yet exist. Goal of the RIVM project "Multiple stress and morphological variation' is to investigate the possibilities for the development of such an EWM method, based on existing knowledge. A meeting, wherein results of goethean science were presented, showed that within that approach some useful morphological concepts had already been developed. In this report, the possibilities of developing such eco-morfological EWM was investigated, based on an overview of the literature of goethean science on plant forms.