In 2012 hebben meer mensen zich bij een soa-poli laten testen op een seksueel overdraagbare aandoening (soa) dan in voorgaande jaren. Ook is bij meer mensen een soa geconstateerd. Vooral het percentage mensen met een chlamydia- en gonorroe-infectie nam toe. Deze tendensen zijn zichtbaar bij zowel de soa-poli's als de huisartsen. Een goed functionerende soa-monitoring blijft daarom essentieel om zicht te houden op relevante trends en opkomende soa binnen groepen die een grotere kans hebben deze infectie op te lopen. De soa-poli's bieden hoogrisicogroepen een laagdrempelige mogelijkheid om zich te laten testen en verstrekken medicatie als een soa wordt vastgesteld. De bezoekers van de soa-poli's waren in 2012 voornamelijk jongeren tot 25 jaar, migranten uit landen waar soa's en hiv veel voorkomen en mannen die seks hebben met mannen (MSM). Het aantal consulten is met 7 procent toegenomen ten opzichte van 2011. Chlamydia Bij de soa-poli's was chlamydia opnieuw de meest gediagnosticeerde soa in 2012, met een lichte stijging ten opzichte van 2011 (12,2 versus 11,5 procent). Chlamydia werd het meest vastgesteld bij heteroseksuelen, zowel mannen als vrouwen, onder de 25 jaar. Opmerkelijk was de sterke stijging van lymphogranuloma venereum (LGV), een agressieve variant van chlamydia. LGV is tot nu toe voornamelijk vastgesteld bij MSM die een hiv-infectie hebben. LGV veroorzaakt een ontsteking van de lymfeklieren, waardoor de behandeling langer duurt. Gonorroe Ook het percentage mensen met een gonorroe-infectie bij de soa-poli's is in 2012 toegenomen ten opzichte van 2011 (3,6 versus 3,2 procent). Deze soa werd het meest gediagnosticeerd bij MSM. Het blijft belangrijk om te volgen of de gonorroebacterie resistent raakt tegen het antibioticum dat nu in Nederland als eerste keus aanbevolen wordt, een derde generatie cefalosporine. In diverse Europese landen is deze resistentie waargenomen. Hiv Het aantal personen met een hiv-infectie, gediagnosticeerd bij een van de soa-poli's, is in 2012 licht afgenomen (358 versus 415 in 2011). Het aantal mensen dat jaarlijks bij een hiv-behandelcentrum onder behandeling komt, blijft min of meer stabiel. Er werden wel meer mensen van 50 jaar of ouder nieuw gediagnosticeerd met hiv in de afgelopen jaren.

Net als bacteriën kunnen virussen in voedsel risico's vormen voor de volksgezondheid. Over virussen is echter minder bekend. Het RIVM heeft daarom in kaart gebracht welke kennis beschikbaar is of juist ontbreekt om de volksgezondheidsrisico's te kunnen schatten (risicoprofiel). Hiervoor zijn drie virussen uitgelicht die via voedsel naar mensen kunnen worden overgedragen: hepatitis A-virussen in schelpdieren, norovirussen op verse groenten en fruit, en hepatitis E-virussen in varkensvlees. De inventarisatie is in opdracht van de Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit gemaakt. Algemene bevindingen In het algemeen blijkt dat het tot nu toe lastig is om het aantal virussen op producten op een betrouwbare manier te kunnen schatten. Dit komt gedeeltelijk omdat de methoden om de virussen aan te tonen sterk verschillen. Om de gezondheidsrisico's te kunnen inschatten is kennis over het aantal virussen juist nodig. De kans dat iemand ziek wordt is namelijk groter naarmate het aantal producten dat besmet is groter is, of wanneer het aantal virussen per product hoger is. De tekortkomingen van de methoden worden in dit rapport aangegeven en enkele aanbevelingen worden gedaan om de berekeningen van het aantal virussen realistischer te maken. Verder is geïnventariseerd welke factoren de kans vergroten dat voedsel besmet raakt tijdens de productie of de verwerking ervan. Bij rauwe of kwetsbare producten, zoals oesters, of verse groenten en fruit, is het immers niet mogelijk om de virussen eenvoudig onschadelijk te maken door voedsel te koken. Bevindingen onderzochte virussen Specifieker is het bij het norovirus belangrijk te achterhalen hoeveel virussen op groente en fruit terechtkomen via het irrigatiewater. Een andere mogelijke bron is via de handen of gereedschap tijdens de oogst en verwerking. Voor het hepatitis E-virus is het van belang te weten hoeveel varkens tijdens de slachtfase de infectie doormaken en zo besmette producten leveren. Als zij de hepatitis E-infectie eerder doormaken, is de besmetting voorbij en vormt dit geen risico meer voor de consument. Ook is inzicht nodig in de aantallen hepatitis E-virussen per product. Wat de schelpdieren betreft, is het relevant om te weten hoeveel virussen in het oppervlaktewater zitten waarin ze worden gekweekt, en in welke mate deze virussen in de schelpdieren achterblijven.

In 2012 waren 31 van de 33 Nationale Referentie Laboratoria (NRL's) in de Europese Unie in staat om hoge en lage concentraties Salmonella in varkensmest aan te tonen. Ze behaalden direct het gewenste niveau. Twee NRL's behaalden aanvankelijk onvoldoende resultaat, omdat ze problemen hadden om Salmonella in varkensmest aan te tonen. Beide laboratoria behaalden het gewenste resultaat tijdens de herkansing. In totaal hebben de laboratoria in 93 procent van de besmette monsters Salmonella opgespoord. Ringonderzoek verplicht voor Europese lidstaten Dit blijkt uit het vijftiende veterinair ringonderzoek dat het referentielaboratorium van de Europese Unie voor Salmonella (EURLSalmonella) heeft georganiseerd. Het onderzoek is in maart 2012 gehouden, de herkansing was in juni 2012. Alle NRL's van de Europese lidstaten die verantwoordelijk zijn voor de opsporing van Salmonella in dierlijke mest, zijn verplicht om aan het onderzoek deel te nemen. Het EURL-Salmonella is gevestigd bij het Nederlandse Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM). De laboratoria toonden de Salmonella-bacterie in dierlijke mest aan met behulp van de internationaal voorgeschreven analysemethode (MSRV). Elk laboratorium kreeg een pakket toegestuurd met varkensmest, dat vrij was van Salmonella, en het zogeheten referentiemateriaal (lenticule discs), dat geen of verschillende niveaus Salmonella bevatte. De laboratoria dienden de varkensmest en het referentiemateriaal zelf volgens een protocol samen te voegen en te onderzoeken op de aanwezigheid van Salmonella. Twee specifieke typen Salmonella aantonen in varkensmest Tijdens de studie zijn twee typen Salmonella (serovars) die regelmatig bij varkens worden aangetroffen, onderzocht. Het blijkt dat sommige laboratoria de lage concentratie Salmonella Typhimurium minder goed kunnen aantonen dan vergelijkbare concentratie van Salmonella Derby. S. Derby was nog niet eerder in een studie gebruikt. Het laboratorium van het EURL-Salmonella heeft daarom voorafgaand aan de studie enkele extra onderzoeken uitgevoerd. Onder andere is gekeken of de temperatuur van invloed is op de aanwezigheid van S. Derby in het referentiemateriaal in combinatie met het te testen materiaal (varkensmest).

Net als in voorgaande jaren is in verslagjaar 2015 de deelname aan de verschillende vaccinaties uit het Rijksvaccinatieprogramma (RVP) met 92 tot 99 procent hoog. Uitzondering hierop vormt de HPV-vaccinatie tegen baarmoederhalskanker, waaraan de deelname overigens wel verder blijft stijgen ten opzichte van het verslagjaar 2014 (tot 61 procent). De hepatitis B-vaccinatiegraad voor kinderen geboren in 2012, het eerste jaar waarin alle zuigelingen in aanmerking kwamen voor hepatitis B-vaccinatie, ligt op 94 procent. Ook de deelname onder zuigelingen in Caribisch Nederland aan de DKTP-, BMR- en pneumokokkenvaccinatie is hoog. De BMR-vaccinatiegraad voor schoolkinderen (93 procent) is dit keer identiek aan de DTP-vaccinatiegraad; meestal ligt de BMRvaccinatiegraad iets lager. Dit is een verbetering maar de gewenste deelname wordt er niet mee bereikt. Een deelname van minimaal 95 procent is belangrijk vanwege het streven van de World Health Organization (WHO) om mazelen wereldwijd uit te roeien. Zo'n hoge vaccinatiegraad is nodig om de bevolking als geheel te beschermen tegen uitbraken (groepsimmuniteit). Om zuigelingen effectief te kunnen beschermen tegen ziekten uit het RVP is het ook van belang de vaccinaties tijdig te geven. Het deel van de zuigelingen dat de eerste DKTP-vaccinatie op tijd krijgt, dat wil zeggen voordat ze 10 weken oud zijn, is verder gestegen naar 89 procent. Daarnaast is de tijdige en volledige deelname aan de volledige primaire DKTP-serie (de eerste drie vaccinaties) verbeterd van 60 procent voor kinderen geboren in 2007 naar 69 procent voor kinderen geboren in 2012. In Nederland wordt met de systematiek van vrijwillige vaccinatie een hoge vaccinatiegraad bereikt.

In 2012 was er een grote kinkhoestepidemie in Nederland. Het betrof voornamelijk kinderen tussen 0 en 2 maanden oud, kinderen van 8 jaar en ouder, en volwassenen. Het aantal kinkhoestmeldingen was in de eerste helft van 2013 laag. De uitbraak van de bof die eind 2009 begon, is in 2013 verminderd, al verspreidt het virus zich nog wel in Nederland. Daarnaast is er sinds mei 2013 een uitbraak van mazelen in Nederland, vooral onder orthodox-gereformeerden met een lage vaccinatiegraad. Verwacht wordt dat de uiteindelijke omvang van deze uitbraak groter zal zijn dan de vorige in 1999/2000. Dit blijkt uit het jaaroverzicht van het RIVM over de mate waarin ziekten voorkomen waartegen gevaccineerd wordt via het Rijksvaccinatieprogramma (RVP), en de ontwikkelingen daarin. Het geeft ook inzicht in de vaccins die zijn gebruikt en welke bijwerkingen daarbij optraden. Ontwikkelingen over nieuwe vaccins, die eventueel in de toekomst in het RVP worden opgenomen, zijn ook beschreven. Doordat de vaccinatiegraad al vele jaren hoog is, krijgen weinig mensen de ziekten waartegen via het RVP wordt gevaccineerd. Het vaccinatieprogramma is bovendien veilig, waarbij er relatief weinig bijwerkingen voorkomen die doorgaans niet ernstig van aard zijn. Wel blijft voor een optimaal vaccinatieprogramma continue monitoring van effectiviteit en bijwerkingen nodig. Andere ontwikkelingen Uit het overzicht blijkt ook dat er tijdens de eerste weken van de mazelenepidemie ook een kleine uitbraak van rodehond heeft plaatsgevonden op een orthodox-gereformeerde school. Dit veroorzaakte het grootste aantal zieken door rodehond sinds 2004/2005. In Syrië en Israël is het poliovirus verspreid. In Nederland zijn er tussen medio 2012 tot 1 november 2013 geen gevallen van polio gemeld. Verder zijn er in 2013 in Europese landen enkele gevallen van meningokokken C gerapporteerd onder mannen die seks hebben met mannen (MSM). In Nederland is dat onder mannen die tot deze risicogroep kunnen behoren niet gemeld. Effectiviteit pneumokokkenvaccin Uit onderzoek naar de effectiviteit van het pneumokokkenvaccin blijkt dat het vaccin evenveel bescherming biedt als het aantal prikmomenten wordt verlaagd. De Gezondheidsraad heeft geadviseerd om minder prikken in het prikschema op te nemen.

Net als in voorgaande jaren is de vaccinatiegraad, oftewel de deelname aan de verschillende vaccinaties uit het Rijksvaccinatieprogramma (RVP), in verslagjaar 2016 met 92 tot 99 procent hoog. Wel is de deelname aan de meeste vaccinaties met ongeveer 0,5 procent afgenomen. Voor zuigelingen is deze afname voor het tweede achtereenvolgende jaar zichtbaar. In het verleden zijn regionaal vaker dergelijke schommelingen waargenomen, maar ze zijn nu voor het eerst in het hele land geconstateerd. Een verklaring hiervoor ontbreekt. De deelname aan de HPV-vaccinatie tegen baarmoederhalskanker is met 61 procent gelijk gebleven. De deelname onder zuigelingen in Caribisch Nederland is met 92 tot 100 procent ook onveranderd gebleven. Nieuw kerncijfer Sinds dit jaar wordt de stand van zaken op de verschillende beleidsterreinen van het ministerie van VWS weergegeven in zogeheten kerncijfers om het beleid te kunnen volgen en verantwoorden. Ook voor de vaccinatiegraad is een kerncijfer vastgesteld, namelijk het percentage van alle kinderen dat op de dag dat ze 2 jaar worden alle RVP-vaccinaties heeft gekregen. Voor kinderen die geboren zijn in 2013 ligt dit op 93 procent. Hepatitis B risicogroepen Vanaf 2012 wordt niet alleen aan kinderen van risicogroepen, maar aan alle kinderen de hepatitis B-vaccinatie aangeboden. Het blijkt echter dat juist de kinderen van wie ten minste één ouder geboren is in een land waar hepatitis B veel voorkomt, de vaccinatie niet altijd krijgen. Daarnaast wordt het hepatitis B-controleonderzoek naar de effectiviteit van het vaccin onder kinderen van moeders die drager zijn van het hepatitis B-virus, niet altijd uitgevoerd. Juist voor deze twee risicogroepen is bescherming tegen hepatitis B belangrijk. In Nederland wordt met vrijwillige vaccinatie een hoge vaccinatiegraad bereikt. Dit blijkt uit het landelijke registratiesysteem voor de vaccinaties van het RIVM. Een hoge deelname aan het programma is belangrijk om te voorkomen dat infectieziekten weer terugkomen. Een hoge vaccinatiegraad zorgt er ook voor dat kwetsbare (nog) niet gevaccineerde kinderen tegen ziekten worden beschermd (groepsimmuniteit).

De meest in het oog springende infectieziekte in 2015 was de griepepidemie in de winter van 2014-2015, die met 21 weken de langstdurende griepepidemie was die ooit in Nederland is gemeten. De instroom van asielzoekers uit vooral Syrië en Eritrea zorgde ervoor dat opvangcentra extra alert waren op infectieziekten onder asielzoekers. De meest voorkomende meldingsplichtige infectieziekten bij asielzoekers waren tuberculose, malaria en chronische hepatitis B. Dit blijkt uit de Staat van Infectieziekten in Nederland 2015. Deze jaarlijkse rapportage geeft beleidsmakers van het ministerie van VWS inzicht in ontwikkelingen van infectieziekten onder de Nederlandse bevolking. Daarnaast worden relevante ontwikkelingen in het buitenland gemeld. Het thema van deze editie is de surveillance van infectieziekten in Nederland: de gegevensverzameling over hoe vaak en waar infectieziekten voorkomen. Deze gegevens worden verzameld om bijvoorbeeld een uitbraak van een infectieziekte op te sporen, om trends in infectieziektes te volgen, of om de effectiviteit van een vaccinatieprogramma te bepalen. Door surveillancegegevens uit de vele beschikbare gegevensbronnen te combineren en te analyseren ontstaat meer inzicht in de epidemiologie van infectieziekten. In deze editie zijn nieuwe ziektelastschattingen gemaakt van 35 infectieziekten in Nederland tussen 2012 en 2014. Deze ziektelast geeft de hoeveelheid jaren weer die mensen niet meer in goede gezondheid doorbrengen vanwege een infectieziekte. Sommige infectieziekten, zoals maagdarminfecties, komen vaak voor maar veroorzaken over het algemeen geen ernstige klachten. Andere infecties, bijvoorbeeld tetanus, komen slechts zelden voor maar veroorzaken relatief veel sterfgevallen. Een gezondheidsmaat die deze aspecten van ziekten combineert is de Disability Adjusted Life Year (DALY). De gemiddelde jaarlijkse ziektelast voor de totale Nederlandse bevolking was het hoogst voor griep (8653 DALY's/jaar). De laagste ziektelast werd geschat voor difterie (0,6 DALY's/jaar). Deze ziektelast is zo laag dankzij het Rijksvaccinatieprogramma.

Verse producten zoals groente en fruit worden tijdens het productieproces behandeld om de aantallen schadelijke micro-organismen te verlagen. Hiermee wordt zowel de houdbaarheid van het product verlengd, als het aantal ziekmakende micro-organismen verlaagd. Deze behandelingen zijn vooral effectief om bacteriën onschadelijk te maken, wat de kans verkleind dat consumenten er ziek van worden. Voor virussen is dit effect echter gering als de behandeling wordt uitgevoerd met de doseringen die de voedselindustrie momenteel gebruikt. Hogere doseringen zijn effectiever, maar tasten de voedselkwaliteit en de kleur en structuur van het product te veel aan. Dit blijkt uit een literatuurstudie van het RIVM naar de effectiviteit van desinfectieprocessen in de voedselindustrie op virussen. De studie is in opdracht van de Nederlandse Voedsel en Warenautoriteit (NVWA) uitgevoerd. Een van de mogelijke behandelingen is producten wassen in water waaraan desinfecterende stoffen zijn toegevoegd, zoals chloorverbindingen, waterstofperoxide of ozon. Verder wordt op kleine schaal gewerkt met behandelingen waarmee ook de micro-organismen worden bereikt die dieper in het product verscholen zitten, zoals het product behandelen met UV- of gammastralen of onder hoge druk plaatsen. Ze zijn echter het meest effectief bij doseringen die de voedselkwaliteit en het karakter ervan aantasten. Een veelbelovende oplossing lijkt de combinatie van verschillende behandelingsmethoden (de 'hurdle-technologie'). Op deze manier kan elke methode onder mildere condities of met een lagere intensiteit worden uitgevoerd, waardoor de structuur en kleur van het product wel behouden blijven. Zorgvuldig onderzoek is echter nodig naar welke combinaties het effectiefst zijn om virussen onschadelijk te maken en die tegelijkertijd de kwaliteit van de verse producten behouden.

De 28 Nationale Referentie Laboratoria (NRL's) van de 27 Europese lidstaten en de NRL's van Kroatië, Noorwegen en Zwitserland scoorden in 2012 goed bij de kwaliteitscontrole op Salmonella-typering. Twee laboratoria hadden hiervoor een herkansing nodig. Uit de analyse van alle NRL's als groep bleek dat de laboratoria aan 96 procent van de geteste stammen de juiste naam konden geven. Sinds 1992 zijn de NRL's van de Europese lidstaten verplicht om deel te nemen aan jaarlijkse kwaliteitstoetsen, die bestaan uit zogeheten ringonderzoeken voor Salmonella. Elke lidstaat wijst een laboratorium aan, het Nationale Referentie Laboratorium (NRL), dat binnen dat land verantwoordelijk is om Salmonella uit monsters van levensmiddelen of dieren aan te tonen en te typeren. Om te controleren of de laboratoria hun werk goed uitvoeren moeten zij onder andere 20 Salmonella-stammen op juiste wijze identificeren. Soms doen ook landen buiten de Europese Unie vrijwillig mee. In 2012 waren dat EU kandidaat-lidstaat Kroatië, en de EFTA landen (European Free Trade Association) Noorwegen en Zwitserland. Van de NRL's zijn er zes laboratoria die, behalve de standaardtoets (serotypering) op Salmonella, preciezere typeringen uitvoeren, de zogeheten faagtypering. Voor deze kwaliteitstoets moeten zij 20 extra stammen met deze methode typeren. De laboratoria ontvingen hiervoor tien Salmonella Enteritidisstammen en tien Salmonella Typhimurium-stammen. Deze NRL's typeerden 92 procent van de S. Typhimurium-stammen en 90 procent van de S. Enteritidis-stammen op de juiste wijze. De organisatie van het typeringsringonderzoek is in handen van het Europese Unie Referentie Laboratorium (EURL) voor Salmonella (EURL-Salmonella). Het EURL-Salmonella is ondergebracht bij het Nationaal Instituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM) in Bilthoven, Nederland. De organisatie van dit ringonderzoek is uitgevoerd in samenwerking met Public Health England (voorheen Health Protection Agency) in Londen, Engeland.

In dit rapport zijn de verslagen gebundeld van de presentaties van de achttiende jaarlijkse workshop voor de Europese Nationale Referentie Laboratoria (NRL's) voor de bacterie Salmonella (30 mei 2013). Het doel van de workshop is dat het overkoepelende orgaan, het Europese Referentie Laboratorium (EURL) Salmonella, en de NRL's informatie met elkaar kunnen uitwisselen. Daarnaast worden de resultaten gepresenteerd van de ringonderzoeken van het EURL, waarmee de kwaliteit van de NRL-laboratoria wordt aangegeven. Een uitgebreidere weergave van de resultaten worden per ringonderzoek in aparte RIVM-rapporten opgenomen. Campylobacter en Salmonella belangrijkste veroorzakers zoönosen Een terugkerend onderwerp is het jaarlijkse rapport van de European Food Safety Authority (EFSA) over zoönosen, oftewel ziekten die van dieren op mensen kunnen overgaan. Het verslag daarover bevat een overzicht van de aantallen en types zoönotische micro-organismen die in 2011 gezondheidsproblemen veroorzaakten in Europa. Hieruit blijkt dat Salmonella al een aantal jaren minder gezondheidsproblemen veroorzaakt, maar nog steeds, ná de Campylobacter-bacterie, de belangrijkste veroorzaker is van zoönotische ziekten in Europa. Databanken voor opslag van moleculaire typeringsdata Andere verslagen geven informatie over databanken die momenteel worden gebouwd door de EFSA en het European Centre for Disease Prevention and Control (ECDC). De EFSA-databank gaat informatie bevatten over moleculaire typering van ziekmakende bacteriën (pathogenen) die worden gevonden in voedsel, diervoeder en dieren. Die van het ECDC zal deze informatie bevatten van pathogenen gevonden bij de mens. Iedere bacteriestam heeft een eigen unieke moleculaire typering. Door de informatie uit de twee databanken te koppelen, kunnen bacteriestammen in producten en mensen worden achterhaald. Die kennis kan eraan bijdragen de bron te vinden van een, nationale of Europese, voedsel-gerelateerde uitbraak. De organisatie van de workshop is in handen van het EURL voor Salmonella, dat onderdeel is van het RIVM. De hoofdtaak van het EURL-Salmonella is toezien op de kwaliteit van de nationale referentielaboratoria voor deze bacterie in Europa.